TÁC DỤNG XUA, DIỆT MUỖI AEDES CỦA TINH DẦU HƯƠNG THẢO ROSMARINUS OFFICINALIS

Nguyễn Thanh Huyền, Hà Thị Nguyệt Minh, Bùi Huy Tùng, Lê Thị Thu Hường, Nguyễn Thị Hồng Ngọc.

Kết quả thử nghiệm cho thấy: tinh dầu hương thảo pha trong ethanol có tác dụng xua muỗi Ae. aegypti ở nồng độ 5% và tác dụng xua muỗi Ae. albopictus ở nồng độ 10%. Hương thảo/ethanol (10%) chỉ có tác dụng xua Ae .aegypti trong thời gian 44 phút và 66 phút đối với Ae. albopictus. Sau khi tinh dầu hương thảo được pha loãng trong dầu dừa với nồng độ 10%, thời gian xua muỗi tăng lên đối với cả hai loài. Trong đó thời gian xua muỗi Ae. aegypti là 165 phút, thời gian xua muỗi Ae. albopictus là 99 phút. Hương thảo/ethanol có tác dụng diệt muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus bắt đầu ở nồng độ 2,5% sau 24h muỗi tiếp xúc. Hương thảo/ethanol (5%), sau 5 phút tiếp xúc đã có 90% muỗi Ae. aegypti ngã và chết. Trong khi đó ở nồng độ này, 100% muỗi Ae. albopictus ngã và chết sau 5 phút đầu tiếp xúc. Cả hai loài muỗi đều 100% ngã và chết sau khi tiếp xúc với hương thảo/ethanol (10%) trong 5 phút.

Từ khóa: muỗi, Ae. aegypti, Ae. albopictus, tinh dầu hương thảo

RESEARCH THE EFFECT OF REPELLING, KILLING AEDES MOSQUITO OF ROSEMARY ESSENTIAL OIL

          Test results show that rosemary essential oil mixed with ethanol has the effect of repelling Ae. aegypti at a concentration of 5% and repelling effects of Ae. albopictus at 10% concentration. Rosemary/ethanol (10%) was only effective for 44 minutes for Ae. aegypti and 66 minutes for Ae. albopictus. After rosemary essential oil was diluted in coconut oil at a concentration of 10%, mosquito repellent time increased for both species. In which time repels Ae. aegypti is 165 minutes, the time to repel Ae. albopictus is 99 minutes. Rosemary/ethanol (2.5%) kill Ae. aegypti and Ae. albopictus after 24 hours of mosquito exposure. At rosemary/ethanol (5%), after 5 minutes of exposure there were 90% of Ae. aegypti falls and dies. Whereas in this concentration, 100% Ae. albopictus falls and dies after the first 5 minutes of exposure. Both mosquitoes fall and die100% after exposure to rosemary/ethanol (10%) in 5 minutes.

Key words: Mosquitoes, Ae. aegypti, Ae. albopictus, rosemary essential oil

1. Đặt vấn đề

       Muỗi Aedes có khoảng trên 950 loài và phân bố ở khắp nơi trên thế giới trừ vùng Nam Cực. Loài này truyền rất nhiều mầm bệnh cho con người như mầm bệnh sốt vàng, sốt xuất huyết Dengue, sốt Zika, các bệnh vi rút khác …[1].Các biện pháp chủ yếu để hạn chế muỗi đốt, tốc độ lan truyền mầm bệnh là diệt loăng quăng, diệt bọ gậy, diệt muỗi và phòng tránh muỗi đốt. Do vậy, sử dụng thuốc xua và diệt muỗi nhằm phòng tránh muỗi đốt là rất cần thiết. Hiện nay ở Việt Nam, hầu hết các chất xua đuổi muỗi đều được điều chế bằng cách sử dụng các hợp chất hóa học, không phân hủy sinh học như: nhóm Clo hữu cơ, nhóm phosphate hữu cơ, nhóm Carbamat, nhóm Pyrethroid, sản phẩm có chứa dietyl toluamit (DEET). Mặc dù các nhóm hóa chất trên có hiệu quả xua, diệt muỗi tốt nhưng rất độc hại đối với sức khỏe con người cũng như tác động xấu đến môi trường. Vì trong khi diệt muỗi, các nhóm hóa chất trên cũng làm tổn thương các loài côn trùng diệt muỗi khác, do đó làm mất cân bằng hệ sinh thái. Vì vậy các nhà khoa học khuyến cáo nên sử dụng các sản phẩm chống muỗi có thành phần tự nhiên, thân thiện với môi trường nhằm giúp giảm thiểu các tác dụng không mong muốn và các ảnh hưởng xấu cho môi trường của hóa chất. Các sản phẩm có nguồn gốc tự nhiên như các tinh dầu hương thảo, sả chanh, gừng, bạc hà…[2],[4],[5]. Bên cạnh có tác dụng xua và diệt muỗi, các tinh dầu này còn rất an toàn cho người sử dụng và thân thiện với môi trường. Cây hương thảo rất dễ trồng và nó thường được dùng làm cảnh, dược liệu, ẩm thực, chiết xuất tinh dầu. Do đó cây được trồng phổ biến ở trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Tinh dầu hương thảo đã được báo cáo có tác dụng xua, diệt côn trùng. Tỷ lệ các chất hóa học của tinh dầu thay đổi tùy theo giai đoạn sinh dưỡng và điều kiện sinh học của từng vùng địa lý[3].

       Vì vậy, chúng tôi thực hiện nghiên cứu đề tài “Nghiên cứu tác dụng xua, diệt muỗi Aedes của tinh dầu hương thảo Rosmarinus officinalis ’’ với mục tiêu:

1. Xác định liều dùng phù hợp nhất của tinh dầu hương thảo trong việc xua muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus

2. Xác định liều dùng phù hợp nhất của tinh dầu hương thảo trong việc diệt muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus.

2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu

2.1. Đối tượng nghiên cứu: Tinh dầu hương thảo có xuất xứ Ấn Độ, đạt tiêu chuẩn số CA 03/2020/RRY ký ngày 25/3/2020.

2.2. Phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu thử nghiệm

3. Kết quả và bàn luận

3.1. Kết quả thử tác dụng xua muỗi Ae. aegypti của tinh dầu hương thảo theo liều tác dụng

Nồng độ tinh dầu hương thảo pha loãng trong ethanol	Số lần muỗi đậu/đốt Mean±SD	Giátrị p
Đối chứng (ethanol) 0%	8,4 ± 2,5	<0,001
Hương thảo/ethanol (0,5%)	8,2 ± 5,1
Hương thảo/ethanol (1%)	7,0 ± 3,5
Hương thảo/ethanol (2,5%)	4,4 ± 2,1
Hương thảo/ethanol (5%)	0,0
Hương thảo/ethanol (10%)	0,0

Nhận xét: số lần muỗi Ae. aegypti đậu/đốt ở ô đối chứng (ethanol) và ở các ô có nồng độ hương thảo/ethanol khác nhau có sự khác biệt, có ý nghĩa thống kê với p<0,05. Như vậy, hương thảo/ethanol có nồng độ càng cao thì số lần muỗi Ae. aegypti đậu/đốt càng giảm. Hương thảo/ethanol ở các nồng độ: 0,5%, 1%, 2,5% không có tác dụng xua muỗi Ae. aegypti. Hương thảo/ethanol ở nồng độ 5% bắt đầu có tác dụng xua muỗi Ae. aegypti (muỗi không đậu/đốt ở nồng độ này).

3.2.Kết quả thử tác dụng xua muỗi Ae. albopictus của tinh dầu hương thảo theo liều tác dụng

Nồng độ tinh dầu hương thảo pha loãng trong ethanol	Số lần muỗi đậu/đốt Mean±SD	Giátrị p
Đối chứng (ethanol) 0%	8,6 ± 2,3	<0,001
Hương thảo/ethanol (0,5%)	7,2 ± 3,1
Hương thảo/ethanol (1%)	6,8 ± 4,1
Hương thảo/ethanol (2,5%)	3,2 ± 1,3
Hương thảo/ethanol (5%)	0,4 ± 0,9
Hương thảo/ethanol (10%)	0,0

Nhận xét: số lần muỗi Ae. albopictus đậu/đốt ở ô đối chứng (ethanol) và ở các nồng độ hương thảo/ethanol khác nhau có sự khác biệt, có ý nghĩa thống kê với p<0,05. Nồng độ hương thảo/ethanol càng cao thì số lần muỗi Ae. albopictus đậu/đốt càng giảm. Ở nồng độ hương thảo/ethanol (5%) số lần muỗi đậu đốt ở mức thấp nhất là 0,4. Ở nồng độ hương thảo/ethanol (10%) đã không thấy muỗi Ae. albopictusđậu/đốt. Như vậy hương thảo/ethanol (10%) có tác dụng xua muỗi Ae. albopictus.

3.3. Kết quả thử tác dụng xua muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus của tinh dầu hương thảo theo thời gian tác dụng

Dung dịch thử nghiệm	Thời gian tác dụng xua Mean ± SD (phút)		Tỷlệ % muỗi đậu/đốt
	Ae. aegypti	Ae. albopictus	Ae. aegypti	Ae. albopictus
Ethanol	3,0 ± 0,0	3,0 ± 0,0	3,6 ± 0,69	5,33 ± 2,66
Tinh dầu hương thảo/ ethanol (10%)	44,0 ± 19,05	66,0 ± 0,0	3,07 ± 0,61	2,0 ± 1,06
Dầu dừa	66,0 ± 0,0	56,0 ± 48,8	1,07 ± 0,46	2,27 ± 2,2
Tinh dầu hương thảo/ dầu dừa (10%)	165,0 ±  87,3	99,0 ± 33,0	1,33 ± 0,23	1,33 ± 0,61

Nhận xét: Hương thảo/ethanol ở nồng độ 10% có tác dụng xua muỗi Ae. aegypti trong 44 phút (tỷ lệ đậu/đốt là 3,07), có tác dụng xua muỗi Ae. albopictus trong 66 phút(tỷ lệ đậu/đốt là 2,0). Trong khi đó hương thảo/dầu dừa ở nồng độ 10% có tác dụng xua muỗi Ae. aegypti trong 165 phút (tỷ lệ đậu/đốt là 1,33), có tác dụng xua muỗi Ae. albopictus trong 99 phút (tỷ lệ đậu/đốt là 1,33). Như vậy hương thảo pha loãng trong dầu dừa thì thời gian có tác dụng xua muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus đã tăng lên so với hương thảo pha loãng trong ethanol.

3.4.Tác dụng diệt muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus của tinh dầu hương thảo

3.4.1. Tác dụng diệt muỗi Ae. aegypti của tinh dầu hương thảo

Thờigian	D0 Ethanol 0%	D1 0,25% (0,014 µl/cm2)	D2 0,5% (0,028 µl/cm2)	D3 1% (0,056 µl/cm2)	D4 2,5% (0,14 µl/cm2)	D5 5% (0,28 µl/cm2)	D6 10% (0,56 µl/cm2)
5 phút	0	0	26	44	84	90	100
10 phút	0	0	27	54	98	100	100
15 phút	0	10	33	64	100	100	100
20 phút	0	14	41	76	100	100	100
30 phút	0	18	46	92	100	100	100
40 phút	0	23	51	100	100	100	100
50 phút	0	28	57	100	100	100	100
60 phút	0	34	64	100	100	100	100
24 giờ	1	18	48	91	100	100	100

      Nhận xét: Hương thảo/ethanol ở các nồng độ 0,25 %, 0,5%, 1%, 2,5%, 5%  tỷ lệ muỗi Ae. aegypti ngã và chết lần lượt là 18%, 48%, 91%, 100%, 100%. Như vậy muỗi Ae. aegypti tiếp xúc với nồng độ hương thảo/ethanol càng cao thì tỷ lệ muỗi hồi phục càng giảm. Kết quả thử nghiệm cũng cho thấy muỗi Ae. aegypti tiếp xúc hương thảo/ethanol (2,5%) đã bắt đầu chết và ngã là 100% sau 24h. Muỗi Ae. aegypti ngã và chết là 90% sau 5 phút tiếp xúc và 100% ngã và chết sau 10 phút tiếp xúc với hương thảo/ethanol 5%.

3.4.2. Tác dụng diệt muỗi Ae. albopictus của tinh dầu hương thảo

Thờigian	D0 Ethanol 0%	D1 0,25% (0,014 µl/cm2)	D2 0,5% (0,028 µl/cm2)	D3 1% (0,056 µl/cm2)	D4 2,5% (0,14 µl/cm2)	D5 5% (0,28 µl/cm2)	D6 10% (0,56 µl/cm2)
5 phút	0	0	30	51	93	100	100
10 phút	0	0	34	65	100	100	100
15 phút	0	17	39	78	100	100	100
20 phút	0	22	44	91	100	100	100
30 phút	0	29	51	100	100	100	100
40 phút	0	35	56	100	100	100	100
50 phút	0	42	64	100	100	100	100
60 phút	0	50	74	100	100	100	100
24 giờ	1	29	51	91	100	100	100

      Nhận xét: Hương thảo/ethanol ở các nồng độ 0,25 %, 0,5%, 1%, 2,5%, 5%, tỷ lệ muỗi Ae. albopictus ngã và chết lần lượt là 29%, 51%, 91%, 100%, 100%. Như vậy muỗi Ae. albopictus tiếp xúc với nồng độ hương thảo/ethanol càng cao thì tỷ lệ muỗi hồi phục càng giảm sau 24h. Kết quả thử nghiệm cũng cho thấy muỗi Ae. albopictus tiếp xúc hương thảo/ethanol (2,5%) đã bắt đầu chết và ngã 100% sau 24h. Muỗi Ae. albopictus ngã và chết 100% sau 5 phút đầu tiếp xúc với hương thảo/ethanol (5%).

3.5. Các biểu hiện của tình nguyện viên khi tiếp xúc với dung dịch thử  trong quá trình tham gia thử nghiệm

Dung dịch thử	Biểu hiện (Thời gian theo dõi: bắt đầu từ khi tình nguyện viên được bôi dưới da dung dịch thử đến 24 giờ sau khi bôi)
	Ngứa	Nóng/rát	Ban đỏ	Sốt	Khác
Ethanol	0	0	0	0	0
Hương thảo/ethanol (0,5%)	0	0	0	0	0
Hương thảo/ethanol (1%)	0	0	0	0	0
Hương thảo/ethanol (2,5%)	0	0	0	0	0
Hương thảo/ethanol (5%)	0	0	0	0	0
Hương thảo/ethanol (10%)	0	0	0	0	0
Dầu dừa	0	0	0	0	0
Hương thảo/dầu dừa (10%)	0	0	0	0	0

      Có biểu hiện: ghi 1

      Không biểu hiện: ghi 0

       Kết quả cho thấy, các tình nguyện viên tham gia thử nghiệm đều không có các phản ứng toàn thân và tại chỗ khi được bôi dưới da các dung dịch thử nghiệm.

4. Kết luận và kiến nghị

4. 1. Tác dụng xua muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus của tinh dầu hương thảo

- Tinh dầu hương thảo (Rosmarinus officinalis) có tác dụng xua, diệt muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus. Trong đó hương thảo/ethanol bắt đầu có tác dụng xua muỗi Ae. aegypti ở nồng độ 5% với liều lượng là  0,1 µl/cm². Đối với muỗi Ae. albopictus, nồng độ hương thảo/ethanol bắt đầu có tác dụng xua muỗi là 10% với liều lượng là 0,2 µl/cm².

- Khi pha loãng tinh dầu hương thảo trong ethanol ở nồng độ 10% thì thời gian chống muỗi Ae. aegypti là 44 phút và đối với Ae. albopictus là 66 phút. Tuy nhiên khi pha loãng tinh dầu này với dầu dừa (nồng độ 10%) thì thời gian chống muỗi đốt tăng lên đối với cả hai loài. Trong đó thời gian xua muỗi Ae. aegypti là 165 phút và thời gian xua muỗi Ae. albopictus là 99 phút.

4.2. Tác dụng diệt muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus của tinh dầu hương thảo

- Tinh dầu hương thảo có tác dụng diệt muỗi ở cả hai loài Ae. aegypti và Ae. albopictus. Hương thảo/ethanol nồng độ 2,5% (liều lượng là 0,14µl/cm²) có tác dụng diệt cả hai muỗi sau khi muỗi tiếp xúc 24h.

- Cả hai loài đều bị ngã và chết sau khi tiếp xúc với hương thảo/ethanol (10%) trong vòng 5 phút (liều lượng là 0,56µl/cm²).

4.3. Các biểu hiện của tình nguyện viên khi tiếp xúc với dung dịch thử trong quá trình tham gia thử nghiệm

         Tinh dầu hương thảo được pha loãng trong ethanol (dầu dừa) ở các nồng độ 0,5%, 1%, 2,5%, 5% và 10% không gây phản ứng toàn thân và tại chỗ cho các tình nguyện viên.

4.4. Kiến nghị

Tinh dầu hương thảo (Rosmarinus officinalis) được xác định có khả năng xua, diệt muỗi Aedes rất hiệu quả. Do đó có thể sử dụng tinh dầu này để xua, diệt muỗi Aedes trong các hộ gia đình.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ môn Sốt rét- Ký sinh trùng và côn trùng (2017), Ký sinh trùng và côn trùng Y học, Nhà xuất bản Quân đội nhân dân, 177-181.
2. Abdelkrim Amer (2006), Heinz Mehlhorn Repellency effect of forty-one essential oils against Aedes, Anopheles, and Culex mosquitoes, Parasitology Research 99: p. 478
3. Begum A, Sandhya S, Shaffath Ali S, Vinod KR, Reddy S, Banji D (2013), An in-depth review on the medicinal flora Rosmarinus officinalis (Lamiaceae).Acta Sci Pol Technol Aliment, 12(1): p. 61-73.
4. Conti B, Canale A, Bertoli A, Gozzini F, Pistelli L (2010), Essential oil composition and larvicidal activity of six Mediterranean aromatic plants against the mosquito Aedes albopictus (Diptera: Culicidae).Parasitol Res, 107(6): p. 1455-61.
5. Soonwera, D.S.a.M (2013), Repellent activity of herbal essential oils against Aedes aegypti (Linn.) and Culex quinquefasciatus (Say.). Asian Pac J Trop Dis, 3(4): p. 271-276.